Բացեցի դուռը ու տեսա էն, ինչ մնացել էր Գոռի ժամացույցից. հուշեր քառօրյայից

2016-ի ապրիլի 1-ի լույս 2-ի գիշերը լայնամասշտաբ ռազմական գործողություններ սկսվեցին Արցախի Հանրապետության պաշտպանության բանակի և Ադրբեջանի Հանրապետության զինված ուժերի միջև արցախա-ադրբեջանական շփման գծի ողջ երկայնքով: Ապրիլյան պատերազմի ժամանակ մեր հույսը, մեր ուժն ու գոյության երաշխիքը մեր զինվորներն էին, ովքեր առաջնագծում ցույց տվեցին այսօրվա սերնդի հայրենասիրությունն ու քաջությունը: Քառօրյայից երկու տարի անց այդ օրերի մասին զրուցել ենք Գագիկ Սմբատյանի հետ, ով այդ ժամանակ ծառայում էր Մատաղիսի պահպանության և պաշտպանության տեղամասի դիրքերում:

2016 թվականի ապրիլը մեզ համար նույնպես ճակատագրական եղավ: Այդ օրերն առանց հուզմունքի, արցունքների գրեթե անհնար է հիշել: Դու այդ օրերը ուրախությամբ ես հիշում, ինչո՞ւ:

Ես տանը, նախքան բանակ զորակոչվելս միշտ լսել էի Արցախի, կռվի ու ազատամարտիկների մասին: Ամեն տարի մայիսին հորս հետ գնում էի Շուշիի ազատագրման տոնի առթիվ կազմակերպված միջոցառումներին: Զովունիում մի հուշարձան կա` նվիրված Արցախյան ու Հայրենական պատերազմի զովունեցի հերոսներին: Հենց էնտեղ է ձևավորվել սերս Ղարաբաղի նկատմամբ: Ինչևէ, եկավ բանակ զորակոչվելուս ժամանակը, ու, ցավոք, հայրս էլ կողքիս չէր: Նրանից սովորածով ճանապարհ ընկա դեպի Արցախ:

Ութ ամսվա ծառայող էի, առաջին անգամ մարտական հերթափոխ էի կատարել, ու ապրիլի 1-ին իջանք զորամաս: Մտածում էի` ինչ լավ է, վերջապես «կոյկես» կգրկեմ, գոնե գիշերը հանգիստ կքնեմ: Բայց եղավ էն, ինչ եղավ, ու գիշերը ստիպված արթնացանք: Առանց ժամանակ կորցնելու միանգամից սկսեցինք հանդերձավորվել: Հո չէի՞նք թողնելու, որ մեզ դիրքերում փոխարինած տղեքը մենակ մնան: Գրեթե պատրաստ էինք ոտքով ճանապարհ ընկնելուն, երբ սկսեցին զորամասը ռմբակոծել: Նման բան մենակ ֆիլմերում էի տեսել: Ակամայից լրջացա, վերցրեցի հեռախոսս ու տուն զանգեցի, բայց մամային չէ՝ եղբորս: Չասացի` ինչ է կատարվում, հարցրի՝ ոնց են-ոնց չեն, ու ասեցի, որ ես էլ լավ եմ: Պարզվեց՝ իրենք ամեն ինչ արդեն գիտեին: Հեռախոսիս մարտկոցը նստեց, իսկ իմ շուրջը շարունակ ռումբեր էին պայթում: Վաշտով թաքստոց էինք մտել, սպասում էինք՝ վիճակը թուլանա, որ շարժվենք դիրքեր: Հենց հարմար առիթ եղավ՝ դուրս եկանք: Գրողը տանի, զորամասն ահավոր վիճակում էր: Հենց էդ պահին գիտակցեցի, որ էս խաղ կամ կրակային դաս չէ, էս պատերազմ է. էդ ժամանակ մենակ մամայիս մասին էի մտածում:

Հիմա ուրախությամբ եմ հիշում, որովհետև գիտակցում եմ, որ կյանքումս գոնե 4 օր պիտանի եմ եղել մարդկանց, ընտանիքիս, ընկերներիս, ազգիս: Ես գիտակցում եմ, որ մի մեծ բանի փոքր մասն եմ եղել, ու դրանով հպարտանում եմ:

Ինչքան էլ մենք ամեն օր սահմանային լարվածության մասին էինք լսում, ամեն դեպքում պատերազմը մեզ համար մի տեսակ անցած երևույթ էր թվում, անցած պատմություն: Երբևէ մտքովդ անցե՞լ է, որ նման բանի մասնակից ես լինելու:

Բացարձակ: Ես հասկացա, որ պատերազմ է, երբ զինանոցում հանդերձավորվում էինք, մեկ էլ՝ շենքը դղրդաց, ու պատուհանների ապակիները մի ուժեղ ալիքով մեզ վրա լցվեցին: Մենք դիրքեր հասանք ապրիլի 3-ին: Առաջին օրը ստիպված եղանք ճանապարհին լուսացնել: Անկեղծ, մի րոպե անգամ չենք քնել: Հսկայական խրամատի մեջ մի ողջ վաշտով հսկողություն արեցինք: Անգամ լուրեր էին տարածվել, թե մենք կորել ենք: Բայց չէ, մենք առաջ էինք գնում: Հասկացա, որ պատերազմ է, երբ դիրքերի ճանապարհից նայում էի ծխացող Թալիշ գյուղին: Ահավոր էր: Նորակոչի ժամանակ զինվորների նախընտրելի գումարտակները հենց Թալիշի գումարտակներն էին, իսկ հիմա դրանք ավիրված էին:

Ի՞նչն էր այդ օրերին կարևոր դիրքերում կանգնած զինվորի համար:

Տնեցիներին հայտնելը, որ ինքը լավ է: Հավատացեք՝ դա ավելի կարևոր է, երբ զանգում ես տուն ու լացակումած մորդ ասում, որ լավ ես, քիչ թե շատ հանգստանում է, դու էլ ես հանգստանում ու ծառայությունդ ավելի ուշադիր ես տանում, զգոն ես լինում: Առաջին անգամ մորս զանգել եմ ապրիլի 4-ին: Դե, պատկերացրեք՝ իմ մասին ոչ մի լուր չի ունեցել: Մոտավոր պատկերացնում եք վիճակը երևի: Էլ չասեմ մյուս հարազատների մասին: Մյուս կարևոր կետը նաև ուշադրությունն էր: Չեմ կարող շնորհակալություն չհայտնել բոլոր նրանց, ովքեր գոնե մի տուփ ծխախոտով օգնել են զինվորին կամ պարզապես երեկոյան աղոթել են զինվորի համար: Երբ գիտես, որ անտեսված չես, էդ կրկնակի ու քառակի քեզ ուժ է տալիս:

Դու շատ ակտիվ երիտասարդ ես, թե համալսարանում ես այդպիսին եղել, թե բանակում, շատ լավ գիտես  հասակակիցներիդ պատկերացումների, մտածելակերպի և աշխարհընկալման մասին: Երբ բանակից վերադարձար, ինչ-որ փոփոխություն զգացի՞ր շրջապատիդ մեջ. քառօրյան, ի վերջո, փոխե՞լ էր այստեղի մարդկանց:

Երբ բանակից վերադարձա, ոչինչ նույնը չէր: Ես մինչև այսօր փորձում եմ գտնել էն մարդկանց, որոնց զորակոչվելուց առաջ թողել եմ էստեղ: Չկան: Կարծում էի՝ իրենք են փոխվել: Վերջերս հասկացա, որ ես եմ փոխվել: Մարդիկ հիմա ավելի պատրաստ են ու իրատես հասկանում են, որ ամեն պահի էդ ամենը կարող է կրկնվել, պատերազմը ու ոչ միայն պատերազմը: Մատաղիսը փոխեց ինձ: Ես սիրեցի Մատաղիսը, Մատաղիսն էլ, երևի՝ ինձ, շանս եմ ման գալիս, որ նորից գնամ: Մի տարի կլինի՝ էկել եմ ու էլ չեմ գնացել: Իմ երկրորդ տունն ա, թշնամուց մի քիչ էս կողմ իմ մեծ թագավորությունն է: Իմ սերնդակից տղերքը, որ ծառայել են Մատաղիսում, կհասկանան «Մատաղիսի թագավորություն» բառի իմաստը: Ես էնքան շնորհակալ եմ էդ գյուղին, որ բառերով չեմ կարող ասել:

Իսկ ի՞նչ փոխվեց քո մեջ:

Կյանքի հանդեպ ունեցած գնահատականս: Ինձ հիմա էլ հաճախ ասում են՝ ոնց որ հեչ պատերազմ տեսած տղա չլինես, շատ ես դրական մտածում, շատ ես ուրախ: Եվ պիտի ուրախ ապրես, պիտի կյանքիդ ամեն վայրկյանը վայելք դարձնես, թքած` հետո ինչ կլինի: Էն ժամանակ միայն ուրախ էի, հետո գնացի բանակ, ու էդ ողջ ուրախությունը դարձավ շղարշ, որ ծածկեր լրջությունն ու դժվարությունների տակ ընթացող դիմադրությունը: Դժվարություններին առերեսվեցի, բայց չուզեցի կյանքս տխուր ու հոգսառատ դարձնեմ… ու նույնիսկ հիմա, երբ դժվար է, երբ անհնարին է, ես էլի ուրախություն եմ փնտրում, որ հեշտ անցնի, ու սա եկել է բանակից:

Ես բանակից հետո հասկացա «հայրենասեր» բառի իմաստը: Չեմ ուզում ինձ հայրենասեր անվանել: Բայց սիրում եմ էս հողը, սիրում եմ էս բողոքողներին, սիրում եմ էս ամեն ինչը, հին շենքերը, նոր շենքերը, սիրում եմ, ու էս ամբողջն ինձ համար բարձրագույն արժեք են, որովհետև կան տղաներ, ովքեր իրենց կյանքն են տվել, որ էդ ամեն ինչը մնա:

Ուզում եմ զոհված ընկերներիցդ հարցնել, բայց չգիտեմ՝ ինչպես:

Ես կասեմ: Անձամբ մեր դասակից կամ վաշտից զոհեր չենք ունեցել: Վիրավորներ են եղել: Գումարտակից ու առհասարակ զորամասից եղել են զոհեր, որոնց մահվան մասին լուրերը ուղղակի կոտրել են մեզ: Կիրակոսյան Գոռ՝ գումարտակի հացի մեքենայի վարորդն էր: Կստեմ, եթե ասեմ շատ մտերիմ ենք եղել, բայց ճանաչել եմ: Մեր դիրքը բավականին հեռու էր, գծի համարյա ամենավերջում, մեկ էլ զանգում են ու ասում, որ N պոստում հացի ավտոյի վրա մինամյոտ են գցել: Բնական է` միանգամից հետաքրքրվում ենք ու իմանում, որ Գոռը չկա: Գոռի մասին շատերն են լսել հայտնի երգից: Տղեն սուրբ գործ էր անում ու մահացավ:

Նարինյան Վլադիմիր. այն դիրքի ավագն է եղել, որտեղ տեղի է ունեցել Գոռի դեպքը. միասին են զոհվել: Վովան մի ոսկի տղա էր, հումորով, ընկերական. չգիտեմ:

Դեպքից մի քանի օր անց դիրքերը փոխում էինք… չմանրամասնեմ: Եկանք հենց էն դիրքը, որտեղ դեպքը եղել է, մեքենան վառված կանգնած էր: Դիրքի տղաների աչքերում էդ տեսարանը պարզ կարելի էր տեսնել: Փոխեցին, գումարտակի հրամանատարի սպառազինության գծով տեղակալն էկավ ու ասեց, որ մեքենան նայեմ, Գոռի ժամացույցը էնտեղ պիտի լինի: Բացեցի վարորդի դուռը ու տեսա էն, ինչ այդ ժամացույցից մնացել էր… զգուշությամբ հավաքեցի ու փոխանցեցի, որ ծնողներին տանեն: Վովայի շորերն էլ հավաքել ու պայուսակով պահել էինք: Քրոջ ընկերուհին մի երկու ամիս անց էկավ մեզ հյուր, տվեցինք, որ փոխանցի:

Էլի տղերք կային. Յուրա Փարամազյան, որ զոհվեց: Հետո՝ վիրավորված, բայց կռված ընկերներ` Ռուբենը Առաքելյան, Արման Լազգիյանը, ով հիմա Գերմանիայում բուժվում է:

Այսօր՝ 2 տարի անց, մենք, մեր հասարակությունը կարողանո՞ւմ ենք բոլոր այս տղերքին արժանի ապրել:

Գուցե: Հստակ ոչինչ ասել չեմ կարող: Մարդն էնպիսի էակ է, որ անընդհատ իրարամերժ ու տարակուսելի քայլերի է գնում: Ոմանք գուցե գնահատում են, ոմանք՝ ոչ, վստահ եմ՝ կան մարդիկ, որոնց Քյարամի, Ադամի, Ռոբերտի կամ լուսահոգի Արմենակ Ուրֆանյանի անունները ոչինչ չեն ասի: Սա ցավալի փաստ է: Բայց որ ապրիլյան քառօրյան մեծ հետք թողեց մեր ժողովրդի, հատկապես երիտասարդության գոնե 60 տոկոսի վրա, փաստ է:

ԷՄՄԱ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ